ภาวะคลื่นไส้อาเจียนจากยาเคมีบำบัดกับทฤษฎีการเรียนรู้

นพ.สุรชัย เล็กสุวรรณกุล
ผศ.ดร.ปิยนุช วงศ์อนันต์
ภาควิชาเภสัชวิทยา คณะแพทยศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย

            ภาวะคลื่นไส้อาเจียนจากยาเคมีบำบัด เป็นผลข้างเคียงจากยาเคมีบำบัดที่พบบ่อยทั้งแบบฉับพลันและแบบเกิดขึ้นในภายหลัง อย่างไรก็ตามพบว่าผู้ป่วยบางรายมีอาการคลื่นไส้อาเจียนจากยาเคมีบำบัดก่อนที่จะได้รับยาเคมีบำบัดในรอบการรักษาถัดไป ซึ่งเรียกว่าภาวะคลื่นไส้อาเจียนจากยาเคมีบำบัดที่เกิดจากการเรียนรู้ (anticipatory nausea and vomiting) โดยพบว่ามีผู้ป่วยมะเร็งมากกว่าร้อยละ 30 ที่เกิดภาวะดังกล่าว ซึ่งมีสาเหตุแตกต่างจากภาวะคลื่นไส้อาเจียนจากยาเคมีบำบัดชนิดอื่นๆ และสามารถอธิบายได้ด้วยทฤษฎีการเรียนรู้ในกลุ่มพฤติกรรมนิยมของ Ivan Pavlov

ทฤษฎีการวางเงื่อนไขแบบคลาสสิค (classical conditioning)  

            ทฤษฎีการวางเงื่อนไขเป็นทฤษฎีในกลุ่มแนวคิดพฤติกรรมนิยม ที่สามารถอธิบายกลไกในการเกิดภาวะคลื่นไส้อาเจียนจากยาเคมีบำบัดที่เกิดจากการเรียนรู้ คิดค้นโดย Ivan Pavlov นักจิตวิทยาชาวอเมริกัน ซึ่งสนใจในพฤติกรรมของสิ่งมีชีวิตที่เกิดขึ้นเป็นปฏิกิริยา (reflex) ที่ตอบสนองต่อสิ่งเร้าต่างๆ โดยพบว่าสุนัขจะมีการหลั่งน้ำลายเมื่อเห็นอาหาร อย่างไรก็ตาม Ivan Pavlov ยังพบว่าสุนัขสามารถหลั่งน้ำลายได้จากสิ่งเร้าอื่นๆ เช่น เห็นคนที่ให้อาหาร ได้ยินเสียงกระดิ่งก่อนการให้อาหาร เป็นต้น จึงได้ทำการทดลองโดยในครั้งแรกเมื่อสุนัขเห็นอาหาร (unconditioned stimuli) จะมีการหลั่งน้ำลาย (unconditioned response) หลังจากนั้นจึงนำอาหารมาให้สุนัขพร้อมกับเสียงกระดิ่ง (neutral stimuli) เพื่อให้สุนัขเกิดการเรียนรู้จากการวางเงื่อนไข และท้ายที่สุดเพียงแค่สุนัขได้ยินเสียงกระดิ่ง โดยไม่มีอาหาร (conditioned stimuli) ก็จะตอบสนองด้วยการหลั่งน้ำลาย (conditioned response)

การเกิดภาวะคลื่นไส้อาเจียนจากยาเคมีบำบัดที่เกิดจากการเรียนรู้มีความสอดคล้องกับทฤษฎีการวางเงื่อนไข โดยพบว่า เข็มฉีดยาไม่ทำให้เกิดอาการอาเจียน แต่ผู้ป่วยมีอาการคลื่นไส้อาเจียนเนื่องจากผลข้างเคียงของยาเคมีบำบัด (ภาพ ก) เมื่อผู้ป่วยเกิดภาวะคลื่นไส้อาเจียนจากยาเคมีบำบัด ผู้ป่วยจะมีการเรียนรู้จากการวางเงื่อนไข โดยเรียนรู้ว่าเข็มฉีดยาก็ทำให้เกิดอาการดังกล่าวได้ (ภาพ ข) และในครั้งต่อไปของการให้ยา เมื่อผู้ป่วยเห็นเข็มฉีดยา โดยยังไม่ได้รับยาเคมีบำบัดจะเกิดอาการคลื่นไส้อาเจียนได้ (ภาพ ค) 

 

การป้องกันและรักษาภาวะคลื่นไส้อาเจียนจากยาเคมีบำบัดที่เกิดจากการเรียนรู้

            เนื่องจากภาวะคลื่นไส้อาเจียนจากยาเคมีบำบัดที่เกิดจากการเรียนรู้เกิดขึ้นจากการที่ผู้ป่วยมีอาการคลื่นไส้อาเจียนจากยาเคมีบำบัดมาก่อนหน้าแล้ว ดังนั้นการป้องกันภาวะคลื่นไส้อาเจียนจากยาเคมีบำบัดที่เกิดจากการเรียนรู้ที่ดีที่สุดจึงเป็นการใช้ยาต้านอาเจียนที่เหมาะสม เพื่อป้องกันไม่ให้เกิดอาการคลื่นไส้อาเจียนในทุกครั้งของการให้ยา ทั้งนี้หากผู้ป่วยมีภาวะคลื่นไส้อาเจียนจากยาเคมีบำบัดที่เกิดจากการเรียนรู้สามารถรักษาโดยการให้ยาคลายกังวลในกลุ่ม benzodiazepine เป็นต้น ในขณะที่การแพทย์ทางเลือก เช่น การฝังเข็ม ก็เป็นอีกแนวทางหนึ่งที่ถูกนำมาใช้ในการช่วยเหลือผู้ป่วยที่มีภาวะดังกล่าว อย่างไรก็ตามยังคงต้องมีการศึกษาถึงประสิทธิภาพของการรักษาด้วยวิธีการเหล่านี้ต่อไป

 

เอกสารอ้างอิง

1.       Chan A, Kim HK, Hsieh RK, Yu S, de Lima Lopes G Jr, Su WC, Baños A, Bhatia S, Burke TA, Keefe DM. Incidence and predictors of anticipatory nausea and vomiting in Asia Pacific clinical practice--a longitudinal analysis. Support Care Cancer. 2015 Jan;23(1):283-91. doi: 10.1007/s00520-014-2375-0. Epub 2014 Aug 13. PMID: 25112561.

2.       Driscoll MP. Psychology of learning for instruction, 3rd ed. Chapter 1: Introduction to theories of learning and instruction. Harlow: Pearson, 2005

3.       Kamen C, Tejani MA, Chandwani K, Janelsins M, Peoples AR, Roscoe JA, Morrow GR. Anticipatory nausea and vomiting due to chemotherapy. Eur J Pharmacol. 2014 Jan 5;722:172-9. doi: 10.1016/j.ejphar.2013.09.071. Epub 2013 Oct 21. PMID: 24157982; PMCID: PMC3880638.

4.       Roscoe JA, Morrow GR, Aapro MS, Molassiotis A, Olver I. Anticipatory nausea and vomiting. Support Care Cancer. 2011 Oct;19(10):1533-8. doi: 10.1007/s00520-010-0980-0. Epub 2010 Aug 30. PMID: 20803345; PMCID: PMC3136579.